KUMUU AHAA MADAXWEYNE MAXAMADU BUHARI?

(SAWIRKA)-MW-BUHARI IYO XAASKIISA CAA’ISHA.

(ABUJA)-Madaxweynihii hore ee dalka Nayjeeriya Muxammadu Buhari ayaa ku geeriyooday isbitaal ku yaala magaalada London ee dalka Ingriiska, isagoo 82 jir ah, sida ay sheegeen Qoyskiisa. Madaxweynihii hore ee dalka ayaa la sheegay inuu u safray UK bishii Abriil si uu baaris caafimaad oo caadi ah u sameeyo balse markii dambe uu xanuunsaday. Buhari waxa uu ahaa hogaamiye milatari oo hore iskuna magacaabay Dimuquraadi kaasoo xukunka kula soo noqday doorasho balse waxa uu ku dhibtooday sidii uu reer Nayjeeriya ugu qancin lahaa inuu ka dhabayn karo isbedelkii uu balan qaaday. Marna siyaasi dabiici ah ma ahayn, waxaa loo arkayay mid aan waxba ka jirin oo qalafsan. Laakiin waxa uu sumcad ku lahaa daacadnimada shakhsi ahaaneed waa arrin naadir ah oo uu sameeyay siyaasiga Nayjeeriya. Saddex isku day oo fashilmay ka dib, Buhari waxa uu gaaray guul taariikhi ah 2015-kii, isagoo noqday musharrixii ugu horeeyay ee Mucaarad ah oo ka adkaada Madaxweyne xilka haya. 2019-ka, ayaa mar kale loo doortay afar sano oo kale. Buhari wuxuu waligiis caan ku ahaa dadka saboolka ah ee Waqooyiga (oo loo yaqaan "talakawa" ee luqadda Hausa) laakiin ololihii 2015, wuxuu faa'iido u lahaa koox Mucaarad ah oo midaysan oo isaga ka dambeeya. Qaar badan oo ka mid ah kuwii isaga taageersanaa waxay u maleeyeen taariikhdiisa ciidannimo iyo asluubtiisa iney tahay waxa waddanku u baahan yahay si uu ula qabsado kacdoonka Islaamiyiinta ee Waqooyiga. Buhari ayaa sidoo kale ballan qaaday inuu wax ka qaban doono Musuqmaasuqa iyo Qaraabo kiilka ka jira Dowladda, uuna u abuuri doono fursado shaqo dhalinyarada Nayjeeriya. Laakin waqtigii uu xafiiska joogay ayaa ku soo beegantay iyadoo hoos u dhac uu ku yimid Qiimaha Shidaalka Caalamka iyo dhaqaala xumadii ugu darneyd ee dalka soo marta muddo tobanaan sano ah. Maamulkiisa ayaa sidoo kale dhaleeceyn kala kulmay sida uu wax uga qabanayo falalka amni darro. Intii uu ololaha ku jiray waxa uu ballan qaaday inuu ka adkaan doono kooxda Islaamiyiinta ah ee Boko Haram. Balse kooxda ayaa weli ah mid khatar ah, waxaana qeyb ka mid ah garabkooda hadda ku xiran kooxda isku magacawda Dawladda Islaamka. Waxaa sidoo kale kor u kacay iska horimaadyo lagu hoobtay oo u dhexeeya Beeralayda iyo Qawmiyadda Fulani Xoolo dhaqatada ah ee bartamaha Nayjeeriya. Mr Buhari, oo u dhashay Fulani, ayaa lagu eedeeyay in uusan ku adkeyn xoolo dhaqatada ama uusan wax ku filan ka sameynin joojinta xiisadda. Dhaqdhaqaaqyo ay wadaan kooxo ay ugu yeereen burcadda Waqooyi-galbeed ee dalka ayaa lagu afduubtay boqolaal arday oo wax ka baranayay dugsiyada sare. Intii uu ilaalinayay ciidamada hubaysan ayaa lagu eedeeyay xadgudubyo ka dhan ah Xuquuqda Aadanaha sida iney rasaas ku fureen  dibadbaxayaal ka soo horjeeday booliska oo ku sugnaa goobta Lekki tollgate ee Lagos bishii Oktoobar 2020.

KUMUU AHAA MUXAMMADU BUHARI?

Muhammadu Buhari waxa uu ku dhashay December 1942 Daura oo ka tirsan gobolka Katsina ee Waqooyiga fog ee Nayjeeriya, una dhow xuduudka Nayjar. Xiligaas Nayjeeriya waxa gacanta ku hayay gumaystihii Ingiriiska waxayna noqonaysaa 18 sano oo kale ka hor inta aanu dalku xornimada qaadan. Buhari aabihiis, oo dhintay isaga oo afar jir ah, wuxuu ahaa Fulani, halka hooyadiis, oo korisay, ay ahayd Kanuri. Wareysi uu bixiyay 2012, Buhari wuxuu ka hadlay inuu yahay cunuggii 23-aad ee aabihiis iyo kan 13-aad ee hooyadii. Waxa uu sheegay in xasuustiisa kaliya ee aabbihii ay ahayd labadooda iyo mid ka mid ah walaalihiis oo laga soo tuuray faras dhabarka. Buhari da'da yar waxa uu ku qaatay dugsiga hoose ee Daura ka dibna dugsiga hoyga ah ee magaalada Katsina. Markii uu dugsiga ka baxay, waxa la geeyey Kulliyadda Tababarka Ciidamada Nayjeeriya, isagoo ku biiray ciidamada Nayjeeriya wax yar ka dib xorriyadda. Buhari waxa uu tababar sarkaal ku soo qaatay UK intii u dhaxaysay 1962 ilaa 1963 ka dibna waxa uu bilaabay inuu si joogto ah u kororto darajadiisa. Sanadihii dambe, Buhari waxa uu u aaneeyay edbintiisa inuu ku qaatay sannadihiisii kobcinta dugsiga hoyga, halkaasoo ciqaabta jireed ay ahayd caadada, iyo milatariga. Waxa uu lahaa "nasiib" inuu la kulmay jawi adag, taasoo baray inuu si adag u shaqeeyo, ayuu yiri. Sannadkii 1966-kii, waxa Nayjeeriya ka dhacay afgambi militari, ka dibna afgambi ayaa ka dhacay Nayjeeriya xilli ay rabshado ka dhaceen saraakiisha ciidamada, laakiin Buhari wuxuu had iyo jeer ku adkaysan jiray inuu aad uga yaraa oo uusan ciyaarin door muhiim ah. In ka yar 10 sano ka dib, xilligii dowladdii militariga, Buhari wuxuu u kacay inuu noqdo Guddoomiyaha militariga ee Waqooyi-bari, aag markaas ka kooban lix gobol. Wax ka yar hal sano ka dib, Buhari, oo hadda ku jira bartamihii 30-meeyadii, ayaa mar kale la dalacsiiyay, isagoo noqday Guddoomiyaha Federaalka ee Batroolka iyo Khayraadka dabiiciga ah (oo ah Wasiirkii saliidda) 1976-kii xilligii Olusegun Obasanjo markii ugu horeysay ee uu ahaa Madaxa Dawladda Nayjeeriya.

ANSHAX DARRO IYO MUSUQMAASAQ:

Sannadkii 1978-kii, Buhari, oo markaa ahaa kornayl, ayaa ku soo noqday taliye ciidan. Mawqifkiisii adkaa ee 1983-kii markii qaar ka mid ah Jasiiradaha Nayjeeriya ay ku darsadeen harada Chad askar Chad ah ayaa weli lagu xusuustaa Waqooyi-bari, ka dib markii uu go'doomiyay aaggaas oo uu ka saaray kuwii soo duulay. Dhammaadkii 1983-kii waxaa dhacay afgambi kale, oo ka dhan ahaa Madaxweynihii la doortay ee Shehu Shagari, Buhari, oo hadda ah Jeneraal sare, ayaa noqday taliyaha militariga ee dalkaas. Isaga laftiisa, isagu kamuu mid ahayn dhagarqabayaashii balse waxa rakibay (ka dibna la tuuray) kuwii awoodda dhabta ahaa haystay oo u baahnaa Madax. Xisaabaadyo kale ayaa soo jeedinaya inuu door firfircoon ka qaatay xil ka qaadista Shagari intii uu doonayay inuu qirto. Buhari ayaa xukunka hayay 20 bilood, xilli lagu xasuusto ololihii ka dhanka ahaa Anshax-xumada iyo Musuqmaasuqa, iyo sidoo kale xad-gudubyo ka dhan ah xuquuqda aadanaha. Ku dhawaad 500 oo qof oo isugu jira siyaasiyiin, mas’uuliyiin iyo ganacsato ayaa xabsiga la dhigay, taasoo qeyb ka ah ololaha ka dhanka ah musuq-maasuqa. Dadka qaar ayaa arrintan u arkayey iney tahay caburintii xoogga lahayd ee lagu hayay xukunka militariga. Kuwo kale waxay ku xusuustaan isku day la mahadiyay oo lagula dagaalamayo musuqmaasuqa baahsan ee hakiyay horumarka Nayjeeriya. Buhari waxa uu ku lahaa sumcad naadir ah oo daacadnimo ah oo dhex taal siyaasiyiinta Nayjeeriya, labadaba militariga iyo rayidka, inta badan ololahan. Iyada oo qayb ka ah "dagaalka ka dhanka ah Anshax-Xumada", wuxuu ku amray dadka Nayjeeriya inay safaf nadiif ah ka sameeyaan boosteejooyinka basaska, iyadoo ay ku hoos jiraan indhaha fiiqan ee askarta karbaashka sita. Shaqaalaha rayidka ah ee shaqada ka daahiyay ayaa meel fagaare ah lagu bahdilay ka dib markii lagu qasbay iney sameeyaan boodboodka raha. Qaar ka mid ah tallaabooyinkiisa ayaa laga yaabaa in loo arkay inay yihiin kuwo xajisan. Laakiin qaar kale ayaa si dhab ah u cabudhinayey, sida go’aan lagu xaddiday xorriyadda saxaafadda, oo saxafiyiinta lagu xidhay. Dowladda Buhari waxay sidoo kale xirtay geesigii fanka ee ugu weynaa Nayjeeriya, Fela Kuti oo qodax ka soo galay dhanka hogaamiyayaashii kala dambeeyay oo lagu eedeeyay eedeymo been abuur ah oo la xiriira dhoofinta lacagaha. Isku daygii Buhari ee uu ku doonayay inuu dib ugu miisaamo dhaqaalaha dadweynaha isaga oo xakameyay alaabaha dibadda laga keeno ayaa horseeday in shaqooyin badan ay waayaan iyo in ganacsiyada la xiro. Iyada oo qayb ka ah tallaabooyinka ka hortagga Musuqmaasuqa, wuxuu sidoo kale amar ku bixiyay in lacagta la beddelo midabka lacagta Naira oo la bedelay ku qasbay dhammaan dadka haysta lacagihii hore inay Bangiyada ku beddelaan muddo xaddidan. Qiimaha ayaa kor u kacay iyadoo heerka noloshu hoos u dhacday, bishii Agoosto 1985-kii Buhari ayaa xukunka laga tuuray waxaana la xiray 40 bilood. Taliyaha ciidamada Gen Ibrahim Babangida ayaa xilka la wareegay.

GUUL TAARIIKHI AH OO DOORASH:

Ka dib markii la sii daayay, ayuu yiri, markii uu arkay cawaaqibka ka dhalan kara kala go'a Midowga Soofiyeeti, Buhari wuxuu go'aansaday inuu galo Siyaasadda Xisbiyada, hadda ku qanacsan yahay wanaagga Dimuqraadiyadda Xisbiyada badan iyo doorashooyin Xor iyo Xalaal ah. Iyadoo ay taasi jirto, Buhari ayaa mar walba difaacay afgambigii 1983-kii, isagoo yiri 2005: "Ciidanku waxay yimaadeen markii ay lama huraan ahayd, dadkii la doortayna ay dalka ku fashilmeen." Waxa uu sidoo kale diiday eedeymaha ah in tillaabooyinka uu ka qaaday suxufiyiinta iyo kuwa kale ay aad uga fogaadeen, isagoo ku adkeystay in uu kaliya ku dhaqmayo sharciyo ay dadka kale jebinayeen. Waxa loo doortay Madaxweyne sannadkii 2015-kii, isagoo noqday musharrixii ugu horreeyay ee Mucaarad ah oo ka guulaysta Madaxweyne talada haya tan iyo markii ay la soo noqotay Dimuqraadiyadda Xisbiyada badan 1999-kii. Madaxweyne ahaan, Buhari waxa uu sameeyay sifo wanaagsan "Musuq-la'aan", isaga oo ku dhawaaqaya hantidiisa yar oo uu sheegay inuu "iska tuuray dhawr fursadood oo hore" si uu naftiisa ugu hodmo. Waxa uu ahaa mid si cad u hadla, oo mararka qaar si fiican ugu ciyaaray warbaahinta, marna si xun. In kasta oo in yar ay shaki ka muujiyeen sida uu shakhsi ahaan uga go'an yahay la dagaalanka Musuqmaasuqa, haddana ay jireen dhawr madax oo caan ah, haddana dadka qaar ayaa is-weydiiyay in qaab-dhismeedyadii suurtageliyay Maamul-xumada ay runtii dib-u-habayn ku sameeyeen. Isku dayada lagu hagaajinayo rajada shaqo-abuurka dhalinyarada waxay ahaayeen, sida ugu fiican, shaqo socota.

'KIISH BARIIS AH'

Maalintii Buhari uu xafiiska ka tagayay ayaa qaar ka mid ah dadka Nayjeeriya waxaa lagu weydiiyay muuqaal si weyn loogu faafiyay baraha bulshada, waxa ay ku xasuusan doonaan waqtigii uu xafiiska joogay, dhammaan dadkii ka jawaabayna waxay dhaheen isku mid: 'Kiish Bariis ah'. Sababtu waxay ahayd mid fudud - bariiska waa cuntada daruuriga ah ee dalka. Kiishka caadiga ah ee 50kg (110lb) oo bariis ah, kaas oo ka caawin kara quudinta qoys ka kooban siddeed ilaa 10 qiyaastii hal bil, qiimihiisu wuxuu ahaa 7,500 naira ($ 5; £ 3) oo kaliya xilligii Madaxweyne Goodluck Jonathan, kaasoo uu ka adkaaday Buhari 2015, laakiin wuxuu kor u kacay ilaa 60,000 naira dhowr sano ka dib. Taasi waxay keentay gaajo meelo badan oo dalka ah. Sare u kaca weyn ee ku yimid qiimaha bariiska ayaa ahaa sababtoo ah, marka la eego siyaasadiisii ​​hore ee taliyihii militariga, Buhari wuxuu mamnuucay soo dejinta bariiska si uu ugu dhiirigeliyo beeralay badan oo Nayjeeriya ah inay beeraan dalagga. Si kastaba ha ahaatee, soo saarayaasha maxaliga ah ayaa awoodi waayay inay daboolaan baahida sare iyo qaar badan oo ka mid ah taageerayaashiisa ayaa lumiyay kalsoonidii isaga. Ismaaciil Danyaro, oo degan Waqooyiga magaalada Kano, ayaa sheegay inuu taageeray Buhari tan iyo markii ugu horeysay ee uu u tartamo Madaxtinimada 2003. "Waxaan ka iibsan jiray bac 50kg ah oo bariis ah xilligii Goodluck [Jonathan] laakiin markii Buhari yimid, waxaa igu adkaatay inaan iibsado xitaa 25kg oo bariis ah, sababtoo ah wuxuu noqday mid aad qaali u ah," ayuu u sheegay BBC. Hal mar, xitaa xaaska Buhari waxay ku hanjabtay  inaysan taageeri doonin dib u doorashadiisa .

'BABA TARTIIB U SOCO'

Dadka reer Nayjeeriya ayaa aad u jecel naanaysyada iyo qaar ka mid ah naanaystaha hoggaamiyeyaasha dalka ayaa ku dheggan muddo dheer ka dib markii ay xafiiska ka tageen. Tusaale ahaan, hogaamiyihii hore ee militariga Ibrahim Badamasi Babangida waxaa wali loogu yeeraa "Maradona" waxa ay dadku u arkayeen inuu xeeladiisa ku durayo arrimaha iyo xaaladaha. Buhari, waxay u ahayd "Baba [Aabbaha] tartiib tartiib ah" ka dib markii ay ku qaadatay lix bilood inuu magacaabo Golahiisa Wasiirada ee ugu horreeya ee xafiiska la wareegaya 2015. Isaga oo ka jawaabaya naanaysta sanado ka dib, Buhari waxa uu sheegay in aanay khaladkiisa ahayn in ay wakhti dheer qaadatay in wax la qabto. "Haa, waan gaabineynaa sababtoo ah nidaamka ayaa gaabis ah, Baba ma ahan mid gaabis ah laakiin waa nidaamka sidaas darteed waxaan ku socdaa nidaamkan waxaana rajeynayaa inaan sameyn doono," ayuu yiri 2018. Siyaasadda Nayjeeriya 2022-2023 ayaa weli ah midda ugu xiisaha badan taariikhda Dimuqraadiga ah ee dalka. Dad badan ayaa maskaxda ku haya, waxay ahayd markii ugu horeysay ee Madaxweyne fadhiya aanu runtii ka welwelin cidda uu noqon doono. Si cad, Buhari waxa uu shaaca ka qaaday in uu taageeri doono cid kasta oo ku guulaysata magacaabista xisbigiisa (All Progressives Congress) balse dadka u dhuun daloola waxa ay sheegayaan in daaha gadaashiisa uu ka gaabsaday. Luuqada jir ahaaneed ee Buhari ayaa dhiiri galisay dhammaan shanta musharax ee raadinaya taageerada APC iyo taageerayaashooda oo dhan ayaa ku soo wareegay iyagoo sheegay inay haystaan taageero. Mar waxa la dareemayay in Buhari uu ka soo horjeestay Musharaxnimada Ku Xigeenkiisa Bola Tinubu. Waxa ku xigay ku dhawaaqistii " Siyaasadda is dhaafsiga naira " ee uu maamulka Buhari ku dhawaaqay iney, waxyaabo kale, xadidi doonto saamaynta lacagta doorashada 2023. Dad badan oo reer Nayjeeriyaan ah ayaa aaminsan in siyaasadda lagu bartilmaameedsaday in laga hortago in Tinubu uu noqdo Madaxweyne inkasta oo loo doortay musharaxa APC.

Siyaasaddu waxay ku lug lahayd in lala wareego tirilyanno lacagihii hore ee naira iyo beddelkoodii oo lagu beddelay qoraallo cusub oo loogu talagalay madaahibta ugu sarreysa. Si kastaba ha ahaatee, ma jirin qoraalo cusub oo ku filan, taasoo keentay gabaabsi iyo rafaad malaayiin ah, gaar ahaan kuwa yar ee ladan, kuwaasoo ku tiirsan lacag caddaan ah ganacsigooda maalinlaha ah. Siyaasada ayaa kaliya la hakiyay ka dib markii ay xukuntay Maxkamada sare, maalmo yar ka hor doorashada. Tinubu ayaa si dirqi ah ku guuleystay, isagoo helay 37% codadkii la dhiibtay, maadaama Mucaaradka ay kala qeybsameen. Qiimayn kasta oo lagu sameeyo Madaxtooyada Buhari waa in lagu xisaabtamaa xaaladiisa caafimaad ee hoos u dhacday, taasoo sababtay inuu shaqada ka maqnaado, gaar ahaan inta lagu jiro xilliga ugu horreeya. Hogaamiyihii hore ee militariga ayaa laga yaabaa inuu naftiisa dib ugu soo celiyay dimuqraadi laakiin ma jirin go'aan noocaas ah oo lagu sameeyay hufnaan ku saabsan caafimaadkiisa, iyada oo dadka Nayjeeriya ay ka tageen wargelin la'aanta ku habboonaanta Madaxooda xafiiska. Muxammadu Buhari waxa uu guursaday laba jeer, markii hore waxa uu guursaday Safinatu Yusuf 1971-1988, ka dibna 1989kii waxa uu guursaday Aisha Halilu, oo isaga ka badbaaday. Wuxuu lahaa 10 caruur ah.

ISHA-THE STAR KENYA.